حق داشتن؛ سود جستن؛ اندازه نگه داشتن

نقدی بر نقد اخیر سید جواد یوسف‌بیک

به قلم سید جواد یوسف‌بیک

لطفاً پیش از مطالعه‌ی این مطلب، نقد بنده بر فیلم "فروشنده" را مطالعه بفرمایید و سپس به "ادامه مطلب" مراجعه نمایید.

 

---

حق داشتن؛ سود جستن؛ اندازه نگه داشتن

مؤمن پیوسته به سه خصلت نیازمند است: توفیقیاز سوی

خدا؛ واعظی از درون خویش؛ و پذیرش نصیحت دیگران.

ــ امام جواد (علیه السلام)

حق داشتن به تنهایی کافی نیست. سود جستن از حق اساسی

است [و] در این روند سود جستن، اندازه نگه داشتن تعیین

کننده است. اگر اندازه نگه نداریم سود به زیان بدل می شود

و حق به ناحق می‌رسد.

ــ مسعود فراستی

"دست‌فروش دوره‌گرد"، یادداشت اخیر سید جواد یوسف‌بیک بر فیلم "فروشنده"، نوشته‌ی بدی است. نه چون حرفهای بدی می‌زند؛ چون بسیار بد حرف می‌زند. اظهار نظرهایش درباره‌ی فیلم درست است، اما در بیان این نظرات ابداً به فرم- و حتی ساختار- دست نمی‌یابد و از فرط عصبیت، آشفته‌گویی می‌کند. همین اشکال اساسی هم است که او را از تبین صریح و صحیح دیاثت موجود در فیلم باز می‌دارد. نویسنده‌، این بی‌غیرتی و سترونی را بدرستی از فیلم دریافت کرده است، اما خشم کنترل‌نشده‌اش این دریافت را اخته کرده، به او اجازه نمی‌دهد آن را از وجه فردی وجود خویش به ساحت اجتماعی خود برساند. بنابراین این اشکال به یوسف‌بیک وارد است که چرا با اینکه دارد از غیرت‌فروشی فیلم می‌گوید، این‌قدر کم‌مایه می‌گوید؟ چرا باید بر خلاف آنچه پیش از این از او سراغ داریم در تبین این مسأله‌ی اساسی و سخن گفتن از این فیلم مهم، تسلط خود را بر حس و احساس خویش آن‌چنان از دست دهد که نتواند حق مطلب را در تشریح کثیف بودن "فروشنده" ادا کند؟

بنده، سید جواد یوسف‌بیک، در متنی که ذیلاً خواهید خواند تلاش دارم که توضیح دهم چگونه می‌توان حرف حساب داشت؛ به نظری درست رسید؛ به حق بود؛ اما در عین حال دچار اشتباه شد. اشتباهی که متأسفانه یوسف‌بیک، بر خلاف انتظارمان، مرتکب آن شده است.

از ابتدای مطلبش شروع کنیم. نویسنده ادعا می‌کند که "دست و دلش" در نوشتن نقدی بر "فروشنده" او را همراهی نمی‌کنند و بنابراین فقط بنا دارد به بیان "حس"‌اش بسنده ‌کند. اگر با فردی طرف بودیم که واژه‌ها را نمی‌شناخت؛ برای زبان ارزش ویژه‌ای قائل نبود؛ و در بیان- چه شفاهی و چه نوشتاری- پیش از زیبایی واژه‌ها، معنا، مفهوم و حس آنها برایش مهم نبود، می‌شد از کنار این جملات آغازین سرسری عبور کرد. اما اکنون باید ایستاد و خیلی جدی از نویسنده پرسید که مگر خودِ شما مکرر در مکرر از "حس" سخن نگفته‌ای و جایگاه آن را "دل" معرفی نکرده‌ای؟ پس اینک بیان حس را در غیابِ همراهی دل چگونه توجیه می‌کنی؟ و اگر "دست"‌ات به نوشتن نمی‌رفته است، پس این متن نه چندان کوتاهِ 1500 کلمه را چگونه نوشته‌ای؟ با پا یا دهان یا . . . شکم؟ نگو که "دست و دل نرفتن" را صرفاً به عنوان یک اصطلاح به کار برده‌ای و این‌قدر متّه به خشخاش گذاشتن درباره‌ی آن را روا نمی‌دانی، که از تو نخواهیم پذیرفت. این‌ها را به کسی بگو که تو را نشناسد و تا به حال چیزی از تو نخوانده باشد. به علاوه، گیریم که مشکل "دست" و "دل" را حل کردی، واژه‌ی "نقد" را چه می‌کنی؟ اگر اشاره‌ی مفصل به سکانس‌هایی از فیلم و سخن گفتن مطوّل از شخصیت‌پردازی، قصه‌گویی، فیلمنامه‌نویسی، کارگردانی، جهان‌بینی، تفکر و . . . نامش نقد نیست پس چیست؟

یوسف‌بیک عزیز! نمی‌شود به بهانه‌ی عصبانیت از کثیفی فیلم، شهر را شلوغ کرد و در میان گرد و خاک بپا خاسته، نقد را با دست پس زد و با پا پیش کشید و تصور کرد که هیچ بنی بشری هم لکنت موجود در آن را نخواهد فهمید.

نکته‌ی بعدی اینکه نویسنده باید به دقت، تفاوت "بد بودن" و "مهم بودن" را مد نظر قرار می‌داد- که نداده-. ممکن است اثری آن‌قدر بد باشد که جای سخن گفتن و ارزش نقد کردن نداشته باشد، اما همین اثر اگر به دلایلی- که عموماً خارج از متن هستند- جریان‌ساز باشد و فریبکارانه بیش از آنچه هست بنماید و بدین علّت، مدیوم و مخاطبش را مورد هجوم قرار دهد، ضرورتاً باید مورد بررسی قرار گیرد و نقد شود.

در ادامه، نویسنده فیلم "فروشنده" را اثری "ناچیز" می‌نامد و این سؤال را در ذهن ما ایجاد می‌کند که اثری "ناچیز" چگونه می‌تواند تا این میزان یک منتقد را برآشفته و خشم‌ناک سازد؟ اثری که به قول ایشان روح را دچار پلشتی و خباثت می‌کند، قطعاً نمی‌تواند "ناچیز" باشد. متأسفانه این تناقضات در آشفته‌بازار این متن- خصوصاً ابتدای آن- کم نیستند و هرچه پیش‌تر می‌رویم به تعداد بیشتری از آنها بر می‌خوریم.

کمی جلوتر، نویسنده جملاتی می‌گوید که خواندن آنها از این شخص، سخت حیرت‌انگیز است. او چنین می‌نویسد:

فقط تلاش می‌کنم نخستین حس خود را نسبت به این اثر تأسف‌برانگیز ثبت کنم و با شما به اشتراک بگذارم تا بتوانم در کنارتان به تعادل برسم و روحم را از پلشتی و خباثتی که با دیدن این فیلم دچارش شده، بزدایم. شاید این یادداشت- که تنها ساعاتی پس از تماشای فیلم نوشته می‌شود- به مذاق خیلی‌ها خوش نیاید و یا برخی‌ها را دلشاد کند. هیچ‌کدام برایم اهمیت ندارد.

این جملات بلافاصله ما را به یاد "بوف کور" می‌اندازد، آنجاکه هدایت می‌نویسد:

به دَرَک، می‌خواهد کسی کاغذپاره‌های مرا بخواند، می‌خواهد هفتاد سال سیاه هم نخواند، من فقط برای این احتیاج به نوشتن که عجالتاً برایم ضروری شده ‌است می‌نویسم.

متأسفم از اینکه مجبور هستم نام یوسف‌بیک- که بدرستی از سرسخت‌ترین منتقدان صادق هدایت و "بوف کور" بوده است- را در کنار نام هدایت بیاورم و به هر دو نفر بگویم که شما اگر نمی‌خواهید کسی نوشته‌هایتان را بخواند؛ اگر خواندن و نخواندن مخاطب برای‌تان بی‌اهمیت است؛ و اگر فقط برای ضرورتی فردی آنها را نوشته‌اید، خیلی بیجا می‌کنید که آنها را برای عموم منتشر می‌سازید. دیگران چه گناهی کرده‌اند که باید آشفته‌گویی‌های شخصی شما را- که یا لحظه‌ای‌اند (برای امثال یوسف‌بیک)، یا دائمی (برای امثال هدایت)- تحمّل کنند؟ در خلوت خود، هر طور که می‌خواهید با خود صحبت کنید. این، به ما ربطی ندارد. اما اگر سخنان‌تان را به شکلی عمومی منتشر می‌کنید، باید نظم گرفته و فرم یافته باشند. اینجا دیگر کوتاه نمی‌آییم.

هدایت که دیگر نیست- و اگر هم بود، بعید می‌دانم که این حرف‌ها به خرجش می‌رفت- اما با یوسف‌بیک می‌توان سخن گفت و به یادش آورد که در نقد خود بر "ایستاده در غبار" چنین نوشته است:

سخن‌گوی خوب کسی است که ابتدائاً بتواند سخن بگوید و پیش از چه گفتن، چگونه گفتن بلد باشد، چراکه حتی اگر سخن خوبی داشته باشد اما نتواند آن را خوب بگوید، در واقع سخنش را منعقد نکرده و به مرحله‌ی وجود نرسانده است و بنابراین اصلاً صاحب آن سخن نیست و اگر به اصل سخن ضربه نزد، لا اقل تباهش خواهد ساخت.

یوسف‌بیک جان! تمام نظرات تو درباره‌ی "فروشنده" درست است، اما خودت با دست خویش تمام آن نظرات درست را تباه کرده‌ای چون نتوانسته‌ای با فرمی صحیح آنها را در ساحت اجتماعی خود منعقد کرده، به مرحله‌ی وجود برسانی و این، طبق صحبت درست خودت، یعنی تو در میان مخاطبینت هنوز صاحب آن نظرات نیستی که اگر بودی، خشمت را فرو می‌خوردی یا در گپ و گفتی با یک دوست، تخلیه‌اش می‌کردی و تنها میزان معین و مفیدی از آن را برای ظهور در نوشته‌ات نگاه می‌داشتی و بدین سان اجازه نمی‌دادی که این میزان از عصبیت کنونی، نوشته‌ات را به شلختگی بیاندازد و رنگ و بوی فرم را از آن بزداید.

صحبت بر سر این نیست که نویسنده نباید عصبانی باشد. اتفاقاً عصبانیت او در اینجا یک عصبانیت کاملاً درست و انسانی است چراکه بی‌غیرتی و دیاثت مفرط، آشکارا از سر تا پای فیلم "فروشنده" می‌بارد و با این وضعیت به کسی که از این بی‌غیرتی عصبانی نباشد باید شک کرد. در مواجهه با چنین فیلمی، هم باید عصبانی بود و هم این عصبانیت را در نوشته (نقد)‌ جاری کرد تا وزن کلام را تنظیم کند و مخاطبین را برای رسیدن به خودآگاهیِ صحیح همراه سازد. از این نظر، حق کاملاً با نویسنده است. اما اگر حد این عصبانیت را نگاه ندارد و میزانش را کنترل نکند، کلامش از وزانت خواهد افتاد و مخاطبش نیز آن را پس خواهد زد. بدین ترتیب، همان عصبانیت انسانی و موضع صحیح نویسنده، بر ضد خودش عمل کرده، موجب ضرر رسانی خواهد شد. هم به شخص نویسنده و هم به مخاطب. و این‌چنین است که نویسنده با یک اندازه نگه نداشتن، توانایی سود جستن از حق‌گویی خود را بکلّی از دست می‌دهد.

عصبانیت در برخورد با چنین آثاری حکم ویروس را دارد. اگر اندازه‌اش کنترل شده باشد و سپس به نوشته‌ی منتقد تزریق شود، مانند واکسنی خواهد بود که موجب اصلاح می‌شود و به نقد، این فرصت را می‌دهد که پادزهر این عصبیت را طوری تولید کند که در انتها، منتقد و مخاطبش توأمان بتوانند به مقاومتی مضاعف- به لحاظ حسی و عقلی- دست یابند و حال‌شان بعد از نقد بهتر و متعالی‌تر شده باشد. اما اگر ویروس عصبیت، بدون اندازه نگه داشتن، بر روی نوشته پاشیده شود، هم آتش نقد را خاموش خواهد کرد و هم بر خلاف خواست نویسنده تعادلی را به وجود نخواهد آورد و اگر بر عصبیتِ پیش از نقد نیافزاید، تثبیتش کرده، بر روح‌آزردگی مخاطب و منتقد دامن خواهد زد. به قول نظامی:

چو آب از اعتدال افزون نهد گام                   ز سیرابی به غرق آرد سرانجام

من مطلع هستم که یوسف‌بیک در چه شرایط فکری و زمانی نامناسبی مرتکب این نوشته شده ولذا برخی از برداشت‌هایی که ما اکنون از کلامش می‌کنیم، به واقع آن چیزی نیست که در نیت او وجود داشته است. اما او هم باید بداند که نه شرایط زمانی و مکانی و روحی و جسمی او به ما اندک ربطی دارد و نه خصوصاً نیّتش. ما نه توانایی نیّت‌خوانی داریم و نه اجازه‌اش را. طرف حساب نیّت، خالق است نه مخلوق. ما مخلوقات فقط و فقط برون را بنگریم و قال را؛ نی درون را بنگریم و حال را چراکه، به قول اسکار وایلد، "تنها آدم‌های سطحی‌اند که بر مبنای ظواهر قضاوت نمی‌کنند." برای ما (مخاطب) ظاهر اثر و فرم آن تعیین کننده‌ وگویای همه چیز است. نویسنده حق دارد- و باید- از فیلمی چون "فروشنده" که پلیدی را نشر می‌دهد؛ اختگی را ترویج می‌کند؛ تجاوز را تجویز می‌کند؛ قَلتَبانی را عادی می‌نمایاند و قَوّادی را تطهیر می‌سازد، عصبانی باشد؛ متنفر شود؛ و غیرتش به جوش آید، اما حق ندارد شلخته بنویسد؛ حد نگه ندارد و نتیجتاً غیرت، صراحت و شجاعت خود را سترون سازد؛ نقد را کم ارج کند و مخاطب را از خویش براند.

نقد قرار است که دنیا را تغییر دهد و اصلاح کند، اما نباید فراموش کرد که شخص منتقد نیز بخشی از همین دنیا است و پیش از هر کس اوست که نیاز به تغییر و اصلاح دارد چراکه هم نخستین مواجهه و تماس با نقد او توسط خودش اتفاق می‌افتد و هم اگر او به عنوان فاعلِ نقد، خود ابتدائاً از درون پالایش نشود، نقدِ مؤثر نخواهد توانست در وجودش تجلّی یابد.

امیرالمؤمنین- علیه السلام- می‌فرماید: "هرکس خود را در جایگاه پیشوایی قرار می‌دهد، باید پیش از دیگران خویش را تعلیم دهد و تربیت او باید پیش از گفتار در رفتارش باشد. همانا آن کسی که خویش را تعلیم می‌دهد و تأدیب می‌کند، از تعلیم‌دهنده و تأدیب‌کننده‌ی دیگران، به تعظیم و گرامی‌داشت سزاوارتر است."

منتقد اگر در جبهه‌ی مخاطب است- که هست- و اگر مخاطب او را به پیشوایی برگزیده، باید پیش از بیان نقد، وجود خویش را آماده‌ی بروز و ظهور آن کند. منتقد اگر قبل از بازگویی نقد برای دیگران نتوانسته باشد شخص خویش را به وسیله‌ی آن تعلیم دهد و تربیت کند، نخواهد توانست طرحی نو در عالم دراندازد و دنیا را دست‌خوش تغییر کند.

صحیح‌ترین کاری که منتقد باید بکند این است که نگذارد نقد، لقلقه‌ی زبان و دستش شود، بلکه وجودش را از هر آلایشی پاک کند و سپس اجازه دهد نقد بر او واقع و نازل شود و از طریق وجود زلال او در دنیا تسرّی یابد و تأثیر بگذارد. منتقد باید در مراقبه‌ای همیشگی اجازه دهد که نقد، این آفتاب آگاهی، از وجود او منشوری شفاف بسازد. به محض اینکه این منشور شکل بگیرد، نور آگاهی، هم در او تابیدن خواهد گرفت و هم از طریق او بر دیگران انتشار خواهد یافت.

چون به جان در رفت، جان دیگر شود           جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود

منشورِ وجود منتقد برای نشر آگاهی و تبیین نقد، نیازی به اتّکا بر "حرف" و "گفتار" (چیستی) ندارد. همان "رفتار" (چگونگی) منشورگونه‌اش تعیین کننده‌ی اساسی است. اگر عصبیت کنترل نشده، بر وجوه این منشور (منتقد) سایه افکند، شدت نور تابیده شده (حرفِ به حق منتقد) هرچقدر هم که زیاد باشد، خودِ منشور جلوی نشر آن را خواهد گرفت و جلوگیری کردن از نشر نور، یعنی انتشار تاریکی. پس رهگذر منتقد، همواره بر لبه‌ی تیغ است و همین حساسیت باید او را شجاع اما در عین حال متین سازد.

بنابراین، هرچقدر منتقد در اعلام موضع خویش حقانیت بیشتری داشته باشد، اندازه‌ی بیشتری نگاه خواهد داشت و این اندازه نگه داشتن ابداً به معنای محافظه‌کاری و عقب‌نشینی نیست. اتفاقاً با توجه به کارکرد منشوری منتقد در برابر نقد، مشخص شد که اندازه نگه نداشتن، خود موجب محافظه‌کاری می‌شود و هر اظهار نظر به ظاهر صریحی را هم به سطحی‌ترین شکل ممکن تنزّل می‌دهد.

منتقد اگر گفتاری صحیح و حرفی انسانی داشته باشد، جز با رفتاری صحیح و فرمی انسانی نمی‌تواند آن را بیان کند. این هدف است که وسیله را توجیه می‌کند و این فرم است که محتوا را می‌سازد.

فرم منتقد تمام سرمایه‌ی اوست. با هر نقد فرم یافته‌ای می‌توان گامی در جهت تربیت عقل و دل به پیش رفت. از اشتباه هم نباید ترسید. باید اشتباه را به موقع فهمید؛ از آن فاصله گرفت؛ با نقد- توسط خود و دیگران- از شرّش خلاص شد؛ و از این طریق به توفیقی دوچندان در جهت تربیت خویش و تغییر جهان دست یافت.

حق داشتن؛ سود جستن؛ اندازه نگه داشتن تنها راه پیشرفت و هدایت است.